Archiwum kategorii: LITERATURA FAKTU
Przeprowadzę cię na drugi brzeg. Rozmowy o porodzie, traumie i ukojeniu
W trybach chaosu. Jak media społecznościowe przeprogramowały nasze umysły i nasz świat
Papcio Chmiel udomowiony
Atlas dziur i szczelin
Grabież. Historia majątku rodzinnego i nazistowskiego skarbu
Autor: Menachem Kaiser
Wydawnictwo: Ośrodek Karta
Warszawa 2023
Nakładem wydawnictwa Ośrodek Karta ukazuje się publikacja, która wywołała duże poruszenie za oceanem – znalazła się na liście najlepszych książek non-fiction „The New York Times” i zdobyła kilka prestiżowych nagród. Autor to kanadyjski pisarz, pochodzący z religijnej żydowskiej rodziny. Mężczyzna należy do tzw. drugiego pokolenia po Zagładzie i podejmuje próbę dotknięcia historii przodków, a doprowadza go ona do Polski. Najbardziej prawdopodobną motywacją takiej podróży w przeszłość wydaje się poczucie przynależności do świata, który odszedł, jednak w tym przypadku motorem działań jest sytuujące się po przeciwnej stronie przekonanie o braku ciągłości, którego doznaje pisarz, a które przyjmuje postać białych plam i niedopowiedzeń.
Historia opowiedziana na łamach książki przedstawia wciągające śledztwo, prowadzone przez autora w celu odzyskania majątku, należącego przed wojną do pochodzącego z Sosnowca dziadka. Mężczyzna odnajduje rodzinną kamienicę, poznaje kolejne nazwiska członków rodziny, ogląda przestrzeń, w której mijała ich codzienna egzystencja. „Gdy szukacie swoich korzeni, liczy się specyfika miejsca” (s.14), dlatego autor stara się kierować spojrzenie na konkretne elementy miasta: kanciastą kamienicę, remontowane mieszkanie, wąską i tłoczną ulicę czy architekturę najbliższego otoczenia. Czy nawiązuje kontakt ze swoim dziedzictwem? Nie do końca. „Prawda, część prawdy lub jedna z prawd” (s. 183), która wyłania się ze zbudowanej przez niego narracji, czasami układa się w spójną całość, by po chwili pęknąć i rozsypać się jak domek z kart. Tak dzieje się z wieloma holokaustowymi historiami i losami ludzi, rozbitych na drobne kawałki przez wydarzenia II wojny światowej. Natomiast współczesne zderzenie nie tylko interesów, ale również uczuć pisarza oraz mieszkańców wspomnianej kamienicy, ukazuje jak trudne jest polsko-żydowskie dziedzictwo, jak skomplikowane relacje mogą łączyć ludzi żyjących przed wojną pod jednym niebem, a także jak historie przodków determinują życie następujących po nich pokoleń. „To niezwykłe, jak długo czyn przemocy potrafi odbijać się echem” (s. 179) – pisze Menachem Kaiser i być może są to najważniejsze słowa, które padają w tej książce.
Co jeszcze ujmuje czytelnika i sprawia, że pomiędzy nim a nadawcą tekstu rodzi się szczególny rodzaj zaufania? Zaskakująco autentyczny, pozbawiony upiększeń portret rodzinny, naszkicowany przez autora „Grabieży” – choć jeszcze silniej chyba uderza szczera relacja, dotycząca procesu odzyskiwania kamienicy przy Małachowskiego 12 (może 34), nie wolna od dylematów moralnych i gorzkich refleksji. Pisarz nie boi się otwarcie i uczciwie mówić o budzącym w Polsce bardzo silne kontrowersje motywie Żyda wracającego po rodzinny majątek. Książka przynosi odpowiedzi na pytania, których pewnie nigdy nie odważylibyśmy się zadać w bezpośredniej rozmowie z potomkiem Ocalonego z Zagłady. Całość – napisana świetnym, trochę reporterskim, a trochę pamiętnikarskim stylem – stanowi publikację, obok której nie powinno się przejść obojętnie, mój „must read” miesiąca, który zdecydowanie polecam. Oprawa miękka, szyta.
Nasze życie wszędzie – Siemieńscy
Autorka/redaktorka: Aleksandra Bellwon
Wydawnictwo: Ośrodek Karta
Warszawa 2023
Redaktorka Ośrodka Karta, Aleksandra Bellwon, bierze pod lupę historię pewnej emigranckiej, żeby nie powiedzieć nomadzkiej rodziny, dla której nieustanna zmiana miejsca zamieszkania stanowi styl życia, a jedyną wartością niezmienną jest polskość. Jak to się stało, że Siemieńscy, bo o nich tu mowa, wielokrotnie przeprowadzają się z państwa do państwa, poznają nowe miasta, ludzi i kultury, a jednocześnie nie gubią istoty tejże polskości, pielęgnują ją i przekazują swoim dzieciom?
Wszystko rozpoczyna się w 1995 roku, kiedy to Wilczek – głowa rodziny – przyjmuje posadę w biurze Wysokiego Komisarza OBWE ds. Mniejszości Narodowych i zaczyna pełnić misje dyplomatyczne w różnych rejonach świata. Haga, Moskwa, Bratysława, Ankara, Tbilisi to kolejne punkty na mapie wspomnień, wielobarwny kolaż relacji i fotografii z rodzinnego albumu. Aleksandrze Bellwon udaje się bardzo zręcznie zrekonstruować, ułożyć w chronologiczną całość skrawki egzystencji zapisanej w dokumentach osobistych. Opowieść, która wyłania się z układanki redaktorskiej, obejmuje piętnaście niesamowitych lat życia bohaterów książki. Montaż dzienników, notatek czy listów, a także współcześnie przeprowadzonych rozmów wskazuje najistotniejsze miejsca narracji, kluczowe dla zrozumienia pełnego wymiaru opowiadanej historii. Czytelnik, obok dziejów Siemieńskich, odnajdzie w książce obserwacje na temat codzienności ludzi, mieszkających w kilku krajach na przełomie XX i XXI wieku. Siemieńscy bowiem nie ograniczają swojej egzystencji do służbowej przestrzeni i turystycznych wycieczek. Oni starają się zanurzyć w rzeczywistości każdego kraju, w którym goszczą, poznać sąsiadów, ich problemy społeczne i ekonomiczne, a także realia ówczesnej polityki. Wreszcie, w tym najbardziej intymnym, prywatnym wymiarze, publikacja ukazuje obraz pięknej miłości, która jest siłą dla wszystkich członków rodziny, ratuje ich przed emigrancką samotnością i buduje tożsamość.
Książka zabiera czytelnika w ciekawą, często wzruszającą podróż po Europie sprzed lat. Dzieje Siemieńskich dowodzą, że nawet pomiędzy ludźmi z różnych stron świata jest możliwa lojalność, hojność i przyjaźń po grób, a rodzina to największa wartość, pozwalająca złapać wiatr w żagle. Bardzo polecam. Oprawa utwardzana, szyta, interesujące fotografie.
Nic mnie nie złamie
Złe. Kobiety w służbie III Rzeszy. Prawdziwe historie
Autor: Marek Łuszczyna
Wydawnictwo: Znak
Kraków 2023
Najnowsza książka reportera i pisarza, kilkukrotnie wyróżnionego za swoją twórczość m. in. Nagrodą Newsweeka im. Teresy Torańskiej czy Nagrodą im. Ryszarda Kapuścińskiego. „Złe” to trzecia część poświęconej kobietom faktograficznej trylogii, zapoczątkowanej przez „Igły” (P. 16/20). Autor przygląda się biografiom kilku pań, które wiernie służyły ideom III Rzeszy, dopuszczając się czynów, które jeszcze dziś mrożą krew w żyłach odbiorcy opowieści.
Kim są tytułowe złe kobiety? Ich rekrutacja łudząco przypomina rekrutację mężczyzn, podczas której idealnymi kandydatami do pracy dla führera okazują się niewykształceni, cierpiący niedostatek, ale dumni obywatele, potrzebujący dowartościowania i marzący o karierze. Tenże typ reprezentuje większość bohaterek książki: Kobyła z Majdanka, słynąca z rozgniatania ludzkich głów, oficjalna Przywódczyni Kobiet Rzeszy, sekretarka komendanta Stutthofu czy pielęgniarka eliminująca osoby niewarte życia. Publikacja rozprawia się z mitem hitlerowskich kobiet, postrzeganych jako ofiary nazi-patriarchatu. Książka przykuwa uwagę czytelnika nie tylko wstrząsającymi wydarzeniami, które opisuje, ale także wciągającym, doskonałym, reporterskim stylem narracji. Autor przybliżając biografie bohaterek, stara się nie epatować okrucieństwem i nie przytłaczać nadmiarem szczegółów faktograficznych, a raczej fabularyzować relacje i wprowadzać dialogi. Opowieść obejmuje również powojenne losy kobiet, w tym ich procesy sądowe, ale pisarz raczej powstrzymuje się od komentarzy, a ocenę pozostawia odbiorcy. Warto zwrócić uwagę na motyw biologicznego rozwiązania kwestii niemieckiej, a także na obozy poprawy rasy nordyckiej. Książka zawiera bibliografię i czarno-białe zdjęcia. Oprawa twarda, szyta. Bardzo polecam.
Trzy życia Ireny Gelblum
Autor: Remigiusz Grzela
Wydawnictwo: Bellona
Warszawa 2023
Remigiusz Grzela po raz drugi mierzy się z biografią tytułowej bohaterki, Ocalonej, Osmalonej (jak pisała niegdyś Irit Amiel), bojowniczki z getta warszawskiego, emigrantki, dziennikarki, poetki, Żydówki, Polki, Włoszki – korowód tożsamości zdaje się dłuższy niż „trzy życia” wyliczone na wstępie przez autora. Pierwszy tekst nosi tytuł „Wybór Ireny” (P. 21/14) i jest być może nieco uboższy, choć posiada tę samą trójdzielną konstrukcję, co ten drugi: znikanie – pamięć – zniszczenie. Fragmenty napisanej dziesięć lat temu biografii można odnaleźć w najnowszej publikacji, jaki zatem może być powód powrotu badacza do opowiedzianej już raz historii? Z jednej strony jest to sprzeciw jednego z pojawiających się w tekście rozmówców, który nie zgadza się na publikację pewnych treści, a z drugiej strony przyczyny należy szukać w wewnętrznym przekonaniu autora, że nie dość dogłębnie przeanalizował temat, a bohaterka książki wciąż pozostaje dla niego tajemnicza i nieuchwytna.
Irena pochodzi z zamożnej żydowskiej rodziny, ale wojna zmusza ją do przeprowadzki do getta warszawskiego. Bohaterka należy do konspiracji, pracuje jako łączniczka Żydowskiej Organizacji Bojowej, udaje jej się przetrwać i po wojnie wyjechać do Palestyny. Irena należy do enigmatycznej grupy mścicieli, którzy szukają odwetu za krzywdy wyrządzone podczas Szoa, jednak żydowska część jej biografii, wojenne czyny i stare przyjaźnie zostaną przez nią zatarte, podobnie stanie się z kolejnymi etapami jej egzystencji. Małżeństwo, macierzyństwo, praca dziennikarska, rozwód, kolejne małżeństwo wreszcie włoska kariera poetki i tłumaczki, powrót do Polski i dom w podwarszawskim Konstancinie – Grzela rekonstruuje biografię Ireny ze skrawków, poznaje ją na nowo, ponieważ okazuje się, że pomimo prywatnej znajomości z artystką, tak naprawdę nie wie, kim ona była.
Publikacja to nie tylko biografia wyjątkowej postaci, która budzi skrajne emocje nawet po śmierci. Książka opisuje proces dochodzenia do prawdy przez badacza, zdradza jego warsztat, metody pracy, odkrycia oraz miejsca projektowane z powodu braku śladów i solidnego kamuflażu, wobec którego autor niejednokrotnie bywa bezsilny. Polecam publikację czytelnikom zainteresowanym losem polskich Żydów w XX wieku, a także tematyką pamięci i tożsamości. Oprawa twarda, szyta.