Archiwa tagu: polscy Żydzi

Dzieci z placu Trzech Krzyży

Autorka: Renata Piątkowska
Ilustrator: Maciej Szymanowicz
Wydawnictwo: Literatura
Łódź 2023
Poziom: BD II

Niezwykle wzruszająca książka wydana przez Literaturę w serii „Wojny dorosłych – historie dzieci”. Spisana przez Renatę Piątkowską opowieść o żydowskich sierotach opiera się na kanwie autentycznych wydarzeń z lat okupacji hitlerowskiej. Skąd zainteresowanie tymże tematem? Los tytułowych dzieci przedstawia tuż po wojnie Józef Ziemian w książce „Papierosiarze z placu Trzech Krzyży”, poza tym istnieje Fundacja Życie Żydowskie, która pielęgnuje pamięć o małych uciekinierach z getta, organizując spotkania, spacery miejskie czy prowadząc facebookowy profil papierosiarzy. Jednak cały przekaz, o którym mowa jest skierowany do dorosłych, natomiast autorka wraz z wydawcą tworzy książkę dla dzieci, co wydaje się niezwykle wartościowym i trafionym pomysłem.

Tytułowi bohaterowie to mali Żydzi, którzy po utracie bliskich przekradają się z getta na aryjską stronę Warszawy. Wszystkich papierosiarzy jest ponad dwudziestu, wśród nich można przywołać Kulasa, Kinola, Tereskę, Ząbala, Francuza, Byczka, który pełni rolę nieformalnego lidera grupy czy najbardziej chwytającego za serce, najmłodszego Bolusia, którego ocalenie wydaje się graniczyć z cudem. Zresztą los wszystkich papierosiarzy jest niewiarygodny, bo jak to możliwe, że grupa dzieci każdego dnia handluje ze swoim śmiertelnym wrogiem w jednym z najbardziej niebezpiecznych dla Żyda miejsc stolicy? Zagrożeniem są nie tylko stale przechadzający się tu Niemcy. Papierosiarze muszą wystrzegać się także szmalcowników, złodziei, wrogo nastawionych Polaków czy mających nieopodal siedzibę funkcjonariuszy gestapo. Jednak nie tylko zło czeka na małych bohaterów, na ich drodze pojawiają się także anioły w postaci Zofii Kalatowej czy Babki. Kobiety zapewniają im nocleg i ciepły kąt. Natomiast wspomniany już Józef Ziemian ratuje Bolusia z całkiem dużych tarapatów, w które malec wpada, gdy na moment zapomina, że w holokaustowym świecie dzieci nie mogą ufać dorosłym.

„Dzieci z placu Trzech Krzyży” to wyjątkowa, wojenna narracja, która mówi o przetrwaniu, przyjaźni, woli walki i ogromnej odwadze drzemiącej w małych sercach. Historia żydowskich papierosiarzy powinna trafić na listę szkolnych lektur, ponieważ ukazuje piękny wzór bohaterstwa, uczy empatii, udowadnia jak wielką siłę ma solidarność i wzajemna troska. Ostrzegam, że przy lekturze książki może popłynąć niejedna łza, ale warto poznać tę być może najjaśniejszą opowieść o mrocznym czasie II wojny światowej. Zdecydowanie polecam. Oprawa twarda, szyta.

Ostatni Białystoker. Opowieść o mieście, które zniknęło

Autorka: Marta Sawicka-Danielak
Wydawnictwo: Wielka Litera
Warszawa 2023

Książka powstaje z okazji 80. rocznicy powstania w getcie białostockim i stanowi efekt niezwykłej, przypadkowo rozpoczętej znajomości pomiędzy urodzoną w stolicy Podlasia dziennikarką i pisarką, Martą Sawicką-Danielak a Ocalonym z Zagłady polskim Żydem, Benem Midlerem. Tych dwoje łączy ulica, przy której kiedyś mieszkali, natomiast różni czas, w którym upłynęło ich dzieciństwo. Rodzinne miasto, o którym mówi autorce tytułowy ostatni Białystoker istnieje jedynie w jego pamięci, choć co nieco z tego obrazu przechowało się również we wspomnieniach pisarki dzięki rodzinnym opowieściom zasłyszanym przed laty. Książka wyrasta zatem na styku obu perspektyw, by dać ujście tęsknocie za tym, co minęło, ale także utrwalić dla młodego pokolenia świat sprzed II wojny światowej i ukazać codzienne życie zwykłych ludzi w tyglu kultur i wiar.

Autorka fabularyzuje fakty i znane jej wspomnienia, powołując do życia dawnych mieszkańców Białegostoku: Bronię, Staśka, Felę, Szamaję, Mulę czy Basię – wśród nich usłyszymy oczywiście także głos Bena. Bohaterowie opisują przedwojenny świat, jego zapachy, barwy, dźwięki i smaki, dziecięce zabawy, zmartwienia i radości, zwyczaje i tradycje kultywowane w domach. Wszystko to ginie wraz z inwazją Hitlera na Polskę, zmienia się przestrzeń miasta, wygląd domów i ludzi spotykanych na ulicach. Pojawia się getto, które kilka lat później zamieni się w zgliszcza, grzebiąc przy tym wiele ludzkich istnień.

Polecam publikację – warto ją poznać – bardzo ciekawe są zarówno spreparowane przez autorkę, jak i autentyczne wypowiedzi, np. córek Benjamina. Książka zawiera kolaże, ilustracje i fotografie, na końcu przypisy, bibliografia oraz przepisy kulinarne. Oprawa twarda, szyta.

 

Czytaj dalej

Grabież. Historia majątku rodzinnego i nazistowskiego skarbu

Autor: Menachem Kaiser
Wydawnictwo: Ośrodek Karta
Warszawa 2023

Nakładem wydawnictwa Ośrodek Karta ukazuje się publikacja, która wywołała duże poruszenie za oceanem – znalazła się na liście najlepszych książek non-fiction „The New York Times” i zdobyła kilka prestiżowych nagród. Autor to kanadyjski pisarz, pochodzący z religijnej żydowskiej rodziny. Mężczyzna należy do tzw. drugiego pokolenia po Zagładzie i podejmuje próbę dotknięcia historii przodków, a doprowadza go ona do Polski. Najbardziej prawdopodobną motywacją takiej podróży w przeszłość wydaje się poczucie przynależności do świata, który odszedł, jednak w tym przypadku motorem działań jest sytuujące się po przeciwnej stronie przekonanie o braku ciągłości, którego doznaje pisarz, a które przyjmuje postać białych plam i niedopowiedzeń.

Historia opowiedziana na łamach książki przedstawia wciągające śledztwo, prowadzone przez autora w celu odzyskania majątku, należącego przed wojną do pochodzącego z Sosnowca dziadka. Mężczyzna odnajduje rodzinną kamienicę, poznaje kolejne nazwiska członków rodziny, ogląda przestrzeń, w której mijała ich codzienna egzystencja. „Gdy szukacie swoich korzeni, liczy się specyfika miejsca” (s.14), dlatego autor stara się kierować spojrzenie na konkretne elementy miasta: kanciastą kamienicę, remontowane mieszkanie, wąską i tłoczną ulicę czy architekturę najbliższego otoczenia. Czy nawiązuje kontakt ze swoim dziedzictwem? Nie do końca. „Prawda, część prawdy lub jedna z prawd” (s. 183), która wyłania się ze zbudowanej przez niego narracji, czasami układa się w spójną całość, by po chwili pęknąć i rozsypać się jak domek z kart. Tak dzieje się z wieloma holokaustowymi historiami i losami ludzi, rozbitych na drobne kawałki przez wydarzenia II wojny światowej. Natomiast współczesne zderzenie nie tylko interesów, ale również uczuć pisarza oraz mieszkańców wspomnianej kamienicy, ukazuje jak trudne jest polsko-żydowskie dziedzictwo, jak skomplikowane relacje mogą łączyć ludzi żyjących przed wojną pod jednym niebem, a także jak historie przodków determinują życie następujących po nich pokoleń. „To niezwykłe, jak długo czyn przemocy potrafi odbijać się echem” (s. 179) – pisze Menachem Kaiser i być może są to najważniejsze słowa, które padają w tej książce.

Co jeszcze ujmuje czytelnika i sprawia, że pomiędzy nim a nadawcą tekstu rodzi się szczególny rodzaj zaufania? Zaskakująco autentyczny, pozbawiony upiększeń portret rodzinny, naszkicowany przez autora „Grabieży” – choć jeszcze silniej chyba uderza szczera relacja, dotycząca procesu odzyskiwania kamienicy przy Małachowskiego 12 (może 34), nie wolna od dylematów moralnych i gorzkich refleksji. Pisarz nie boi się otwarcie i uczciwie mówić o budzącym w Polsce bardzo silne kontrowersje motywie Żyda wracającego po rodzinny majątek. Książka przynosi odpowiedzi na pytania, których pewnie nigdy nie odważylibyśmy się zadać w bezpośredniej rozmowie z potomkiem Ocalonego z Zagłady. Całość – napisana świetnym, trochę reporterskim, a trochę pamiętnikarskim stylem – stanowi publikację, obok której nie powinno się przejść obojętnie, mój „must read” miesiąca, który zdecydowanie polecam. Oprawa miękka, szyta.

Czytaj dalej

Adieu Varsovie

Autorka: Janka Kaempfer Louis
Wydawnictwo: Fame Art Books & Music
Lublin 2023

„Adieu Varsovie” to autobiograficzna książka, napisana przez córkę Ocalonych z Zagłady, emigrantkę marcową, dziennikarkę prasową i telewizyjną, a także tłumaczkę. Pewnego dnia, pod wpływem niefortunnej historii jednej książki, którą wycofano z księgarń prawie od razu po jej publikacji, autorka postanawia opowiedzieć światu o niezwykłych losach swojej rodziny, której przyszło żyć w czasach antysemityzmu i komunizmu w Polsce. Ta wycofana ze sprzedaży książka to napisana przez Remigiusza Grzelę biografia matki autorki, Ireny Gelblum. I właśnie głównie matce poświęcona jest niniejsza publikacja, choć czytelnik odnajdzie w środku również dzieje dalszych członków rodziny Gelblumów oraz Weinbergów. Ci drudzy przetrwali wojnę na Syberii, natomiast pierwsi zginęli w Zagładzie. Matka autorki, mająca w latach okupacji pseudonim „Irka wariatka” przeżywa, działa w Żydowskiej Organizacji Bojowej, a po wojnie należy do grupy Mścicieli – młodych ludzi podporządkowanych szalonej idei zemsty na nazistach, dokonywanej na własną rękę. Lata komunizmu przynoszą nową rzeczywistość, w którą wierzy ojciec autorki, wstępując do partii. Rodzinie wiedzie się względnie dobrze, jednak autorka wspominając swoje dzieciństwo, nie nazywa go szczęśliwym, a naznaczonym poczuciem winy (typowym dla tzw. drugiego pokolenia). Marzec‘68 brutalnie przerywa żydowskie życie w Polsce, członkowie rodziny emigrują, jednak każdy oddzielnie i w innym kierunku.

Autorka opisuje w książce proces odkrywania prawdy o swoich rodzicach, a także o własnej tożsamości. Decyzje, które podejmuje jej matka, konstruując kolejne, fałszywe tożsamości i postępowanie ojca, usiłującego za wszelką cenę dostosować się do otoczenia, na kartach książki zostają poddane krytyce i trzeźwemu osądowi. Autorka surowo ocenia rodziców, a w jej słowach pobrzmiewa echo gniewu i żalu, przeczekanego bólu, który odzywa się nagle po latach. Czytelnik odnajdzie tu także niezbyt pochlebny obraz Polski z drugiej połowy XX wieku. Jednak najbardziej uderza zapis nieodwracalnego procesu rozpadu rodziny, stopniowego rozluźniania się więzi pomiędzy jej członkami. Polecam. Oprawa miękka, klejona.

Byłam dzieckiem z Auschwitz. Opowieść o ocaleniu

Autorzy: Tova Friedman, Malcolm Brabant
Wydawnictwo: Poradnia K
Warszawa 2023

Książka powiększa zbiór świadectw Żydów ocalonych z Szoa, a jej autorka jest jedną z najmłodszych więźniarek, którym udało się przeżyć obóz zagłady w Oświęcimiu. Tova Friedman należy do nielicznej grupy osób, które weszły do komory gazowej i przetrwały. O tym wyjątkowo traumatycznym doświadczeniu możemy przeczytać również w prozie wspomnieniowej Haliny Birenbaum. Natomiast Malcolm Brabant to korespondent wojenny, który za swoją pracę otrzymał wiele nagród. Dziennikarz pomógł ubrać w słowa i złożyć w jedną całość opowieść o życiu żydowskiej dziewczynki, urodzonej w Polsce rok przed wybuchem II wojny światowej.

Tekst zawiera wiele wstrząsających fragmentów i kilka drastycznych opisów zbrodni popełnianych na Żydach. Obecna na kartach książki groza przeplata się z poczuciem bezradności, a krzyk rozpaczy często przechodzi w milczenie. Autorka sięga pamięcią do wczesnego, wojennego dzieciństwa spędzonego w obozach w Starachowicach i Auschwitz, bo wcześniejszy etap getta w Tomaszowie Mazowieckim w większości rekonstruuje – była zbyt mała, by móc go zapamiętać. Widok śmierci towarzyszy jej od pierwszych lat życia, podobnie jak głód i strach. Wyzwolenie przynosi nowe wyzwania, nie uwalnia od demonów przeszłości i antysemickich ataków. Emigracja do Stanów Zjednoczonych, a później do Izraela, otwiera nowy etap życia, którego celem stanie się pielęgnowanie pamięci o ludziach, których już nie ma i zaświadczanie o wielkim złu, które ich spotkało.

Książkę otwiera mocna scena ukrywania się wśród ciał zmarłych więźniarek obozu. Autorka rozpoczyna opowieść od tego momentu i później do niego wraca, zamykając relację o Szoa. Klamra kompozycyjna służy budowaniu napięcia niczym w powieści, chociaż czytelnik ma świadomość, że nie człowiek a życie napisało ten straszliwy scenariusz. Chronologia wydarzeń wyznacza ogólny porządek wspominania Holokaustu, ale konstrukcja tekstu jest dość luźna, zawiera dużo dygresji i odniesień natury psychologicznej, socjologicznej lub historycznej, a także osobiste przemyślenia, dotyczące przeszłości. Porażają wybory dokonywane przez walczących o przetrwanie ludzi, np. ojca autorki, należącego do Żydowskiej Policji w getcie. Niektóre decyzje wydają się niezrozumiałe i nieakceptowalne, jednak nie da się ich ocenić z dzisiejszej perspektywy. Ocalona z Szoa niczego nie ukrywa i nie oszczędza odbiorcy, serwując wprost realistyczne opisy zdarzeń, chociaż współczesnemu czytelnikowi mogą wydać się one surrealistyczne i trudne do wyobrażenia. Cel, który przyświeca autorce jest jeden – wspólny dla wszystkich żydowskich świadectw – ocalenie od zapomnienia ludzi i przestroga przed powrotem zła. Warto mieć tę pozycję w swoim księgozbiorze. Oprawa miękka, klejona.

Czytaj dalej

Ucieczka na Marstrand

Autorka: Anna Grinzweig-Jacobsson
Wydawnictwo: Ośrodek Karta
Warszawa 2022

Pierwsza książka szwedzkiej autorki, urodzonej w Polsce „emigrantki marcowej”, stanowi zbiór wspomnień o powojennym życiu ludzi Ocalonych z Szoa. Tytułowy Martstrand to obóz dla uchodźców, do którego docierają pozbawieni polskiego obywatelstwa wygnańcy. Szwecja staje się azylem dla wyrzuconych poza nawias Żydów, jednak proces gojenia ran trwa latami.

Czytelnik odnajdzie w książce uporządkowany chronologicznie zbiór fragmentarycznych relacji o przeżyciu pokoleniowym, które konstytuuje się wokół hasła: Marzec ‘68. Autorka mówi o własnej przeszłości, a gdy oddaje głos swoim rozmówcom, dyskretnie uzupełnia, komentuje i osadza wspomnienia w kontekstach, nadając narracji spójność i ład. Karty publikacji wypełniają głosy ludzi uciekających przed antysemityzmem, panoszącym się w kraju, który dotąd uznawali za własny. Większość z nich to przedstawiciele inteligencji: inżynierowie, lekarze, naukowcy i młodzi ludzie – studenci – reprezentanci tzw. „drugiego pokolenia”. Wszyscy oni po latach zgodzili się opowiedzieć swoje historie naznaczone narastającym wykluczaniem, rozczarowaniem i samotnością, ale także nadzieją na lepsze jutro.

Książka wyróżnia się spośród literatury o tożsamej tematyce podkreśleniem roli szwedzkiej ambasady w procesie emigracji Żydów z Polski, a także prezentacją wspomnień Szwedów, którzy jako pierwsi zetknęli się z uchodźcami. Warto zwrócić uwagę na wartości estetyczne tekstu, wśród nich oryginalne porównanie transferu tożsamości do odgłosu cieknącego kranu, który cały czas słyszymy, a nie stanowi on przedmiotu naszych codziennych rozmów czy obserwacji. Książka ma ciekawą formę graficzną, zawiera fotografie oraz niewielką bibliografię. Okładka miękka, klejona. Bardzo polecam.